Η δεισιδαιμονία στην υπηρεσία της πολιτικής εξουσίας.

Uberto Eco

Uberto Eco. Γράφτηκε το 1975.

Μου γράφει οργισμένη μια ευγενική αναγνώστρια: «Γιατί στο προηγούμενο άρθρο-σας προσπαθήσατε να δικαιολογήσετε τους απαγωγείς, τους ληστές τραπεζών, τους δολοφόνους; Σας ξέρω εσάς τους προοδευτικούς διανοούμενους. Εσείς είσαστε οι πραγματικοί υποστηριχτές τους εγκλήματος. Θέλετε να αποσταθεροποιήσετε την πολιτική τάξη και να προετοιμάσετε την κόκκινη επανάσταση. Αλλά θα το πληρώσετε» (δις)!
Σήμερα, εποχή που εμφανίζεται η αντιψυχιατρική, θά 'πρεπε να δούμε μήπως η αναγνώστρια έχει τους λόγους-της. Θά 'λεγα ότι προσπαθεί ν' αρπαχτεί από μια σκέψη παρηγορητική μαγικού τύπου. Χρησιμοποιώ τον όρο μαγικός με τρόπο ακατάλληλο, γιατί η πρωτόγονη μαγεία βασίζεται σε μια σχέση μεταξύ των πραγμάτων. Αντίθετα, η μαγική σκέψη που αναφέρω, προσπαθεί να δει κάθε πράγμα δεμένο με μια μυστηριώδη αρχή, σαν ένα ύποπτο φως μέσα σε σκοτεινή νύχτα. Θεωρεί ότι το Καλό και το Κακό γεννιούνται αφ' εαυτών και έρχονται από διαφορετικές κατευθύνσεις. Και ο συλλογισμός της αναγνώστριας προχωρεί ακόμα περισσότερο. Αν κάποιος προσπαθήσει να μου δείξει τους συσχετισμούς μεταξύ των γεγονότων, αργά ή γρήγορα θα βρεθώ μπλεγμένη κι εγώ, εγώ που τάσσομαι ξεκάθαρα με τη μεριά του Καλού.

Ποιοι είναι άραγε αυτοί που προσπαθούνε να συσχετίσουνε τα πράγματα; Είναι αυτοί που θέλουνε να δικαιολογηθούνε το Κακό (εδώ ας προσέξουμε τη διπλή έννοια του δικαιολογώ που δε σημαίνει αναγκαστικά συγχωρώ, αλλά και εξηγώ). Και θέλουνε να δικαιολογήσουν το Κακό, γιατί είναι εκτεθειμένοι, είναι συνένοχοι. Καθώς βλέπετε ο συλλογισμός στέκει.

Διαφορετικές και πιο λογικές είναι οι ανησυχίες μιας άλλης αναγνώστριας, που όμως και αυτή ενοχλείται με την υπερβολική-μου προσήλωση στη σύνδεση των γεγονότων. «Τι σχέση έχει, με ρωτά, το θέμα της βίας, σε μια στήλη που λέει ότι δήθεν ασχολείται με τα προβλήματα επικοινωνίας; Δε φαντάζομαι να εννοείτε ότι μια απαγωγή η μια ανθρωποκτονία είναι σημεία! Ας μη χάνουμε την έννοια του συγκεκριμένου!».

Ας μην τη χάνουμε. ' Ενα συμβάν (ένα σπίτι που πέφτει, ένα παιδί που γεννιέται) είναι ένα γεγονός, ή μια ακολουθία γεγονότων. Όμως, μιλώντας γι' αυτά, τα φορτίζουμε με διαφορετικές σημασίες, πράγμα που καταφέρνουμε μέσα από μια διπλή διαδικασία: τα ερμηνεύουμε βασιζόμενοι σ' έναν κανόνα, που καθορίζεται από τη συλλογική εμπειρία (έναν κώδικα) και ταυτόχρονα επιλέγουμε το σωστό κώδικα συνδέοντας το συμβάν με αυτά που το πλαισιώνουν, δηλαδή το περιβάλλον-του. Λίγο νερό στο δρόμο μπορεί να σημαίνει ότι προηγήθηκε μια καταιγίδα, ή ότι πέρασε το αμάξι του δήμου που καθαρίζει τους δρόμους, ή ότι έσπασε το ψυγείο μιας μηχανής αυτοκινήτου. Αν, για να εξηγήσω το γεγονός, σκεφτώ την καταιγίδα ή το αμάξι του δήμου, σημαίνει ότι σύνδεσα λάθος τα γεγονότα, και διάλεξα απλά ένα λαθεμένο κώδικα. Αν σκεφτώ όμως ότι πρόκειται για τα δάκρυα του Θεού στο δρόμο, προτείνω έναν κώδικα εξωκοινωνικό και μπαίνω έτσι σε μιαν ατμόσφαιρα μαγική.

Η κοινωνία μετατρέπει πάντα τα γεγονότα σε δείχτες ή συμπτώματα κάποιου άλλου πράγματος. Αν ο Ισπανός συνδικαλιστής Camacho συλληφθεί, δε σταματάμε μόνο στις επίσημες εξηγήσεις της σύλληψής-του, αλλά βγάζουμε συμπεράσματα για τη μεταφρανκική πολιτική. Συνδέουμε δηλαδή αυτό το γεγονός με άλλα και το εξηγούμε με βάση την προηγούμενη εμπειρία, βάζοντας σε λειτουργία έναν κώδικα. Σ' αυτή την περίπτωση τον κώδικα της πολιτικής καταπίεσης. ' Ενα συμβάν που δε συνδέεται με άλλα δεν μπορεί παρά να είναι μυστηριώδες. Ο κεραυνός είναι μυστήριο, αν δε συσχετιστεί με άλλα φυσικά φαινόμενα που τον προκαλούν, όπως η εγκληματικότητα γίνεται μυστήριο αν δεν αναζητήσουμε τις αιτίες-της. Οι συγγραφείς της «Άγιας Οικογένειας»(τογράφω συνθηματικά γιατί αλλιώς ποιος ξέρει τι είδους γράμματα θα μου στείλουνε πάλι), μυστήρια ονομάζουν ειρωνικά τα κοινωνικά φαινόμενα που οι αντίπαλοί-τους παρουσιάζανε σαν μοιραία, και όχι σαν αποτέλεσμα των κοινωνικών νόμων.

Συχνά τυχαίνει να μιλάω με οδηγούς ταξί (έτσι για να περνά η ώρα) για τις απαγωγές που πληθαίνουν τελευταία στη χώρα-μας. Και συχνά ο ταξιτζής μου λέει (είναι βέβαια κοινότυπες φράσεις, ίσα ίσα για να υπάρχει κάποια επικοινωνία με τον επιβάτη) ότι δεν ξέρουμε πια σε τι κόσμο ζούμε, ότι οι άνθρωποι έχασαν την έννοια της αμαρτίας, κλέβουν και σκοτώνουν περισσότερο απ' ό,τι παλιότερα.

Μου είναι δύσκολο να εξηγήσω ότι η αύξηση της «σύγχρονης» εγκληματικότητας είναι ανάλογη με την αύξηση του πληθυσμού, σε όλο τον κόσμο. Με ακούνε και με κοιτάζουν περιφρονητικά όταν μιλάω φέρνοντας για παράδειγμα τα ποντίκια. Βάλτε μερικά ποντίκια σ' ένα χώρο που τους ταιριάζει και κατόπι αυξήστε σταδιακά τον αριθμό-τους. Θ' αρχίσουνε να δαγκώνουνε την ουρά-τους, ύστερα θα τα πιάνει σεξουαλική μανία, και τέλος θα κατασπαράζουνε το ένα το άλλο. Δεν είναι τα ποντίκια κακά, αλλά ο χώρος είναι κακός για τα ποντίκια.

Αυτό το επιχείρημα θ' ανάγκαζε τον ταξιτζή να παραδεχτεί πως μια από τις αιτίες της αύξησης της εγκληματικότητας είναι και η αύξηση του πληθυσμού των πόλεων. Η αύξηση όμως του πληθυσμού των πόλεων έχει σαν αποτέλεσμα ν' αυξηθεί τόσο ο αριθμός των ταξιτζήδων όσο και η πελατεία-τους. Καθώς ενστικτώδικα δυσανασχετεί ν'  αναγνωρίσει ότι ακούσια είναι συνυπεύθυνος, προτιμάει να πιστεύει ότι το κακό για το οποίο μιλά είναι το Κακό, δηλαδή μια δύναμη ανεξέλεγκτη και χωρίς ρίζες. Αυτός ο τρόπος σκέψης υποστηρίζεται από πολλούς (συχνά έχει συνειδητό ή ασυνείδητο συνένοχο τον τύπο) που παρουσιάζουνε τα κακώς κείμενα σαν μορφές-εκφράσεις του Κακού. Ν' αγνοούμε τη σύνδεση των πραγμάτων σημαίνει να μην ψάχνουμε λύσεις για το πρόβλημα, ιδιαίτερα όταν οι λύσεις δε μας συμφέρουν. Ο ψυχολογικός φασισμός (όχι μονάχα ο ιστορικός) γεννιέται όταν κάποιος αρνιέται να ψάξει τις αιτίες και τις σχέσεις που παράγουνε το κακό, και προτιμάει ν' αρχίσει μια σταυροφορία ενάντια στο Κακό. Επειδή δέ το Κακό πρέπει να έχει και κάποιον υποκινητή, νά πώς γεννιέται το σύνδρομο της Συνωμοσίας(π.χ. φταίνε οι Εβραίοι). Σε άλλη περίπτωση βραχυκυκλώνονται δύο συμβάντα με το να παρουσιάζεται το ένα σαν αιτία του άλλου (π.χ. ληστεύουνε τις τράπεζες γιατί εξαιτίας των απεργιών δεν υπάρχει πια σεβασμός για την εξουσία).

Όμως, το παιχνίδι της μαγικής ερμηνείας δεν το συναντάμε μόνο όταν πρόκειται για πολιτικά γεγονότα. Ας πάρουμε μια περίπτωση όπου το κακό είναι απόλυτο και ακατανίκητο: τον καρκίνο. Είναι τόσο απόλυτο, ώστε δεν τολμάμε ούτε να το κατονομάσουμε, το λέμε «η κακιά αρρώστια». 'Ολοι λίγο πολύ ξέρουμε ότι ο καρκίνος είναι συνέπεια ενός κυττάρου που πολλαπλασιάζεται σε τρελό ρυθμό. Αλλά γιατί πολλαπλασιάζεται έτσι; Γιατί άραγε στις μέρες-μας όλο και περισσότεροι άνθρωποι παθαίνουνε καρκίνο; Μερικές φορές για να το εξηγήσουμε απομονώνουμε αιτίες: το τσιγάρο, κάποιες ειδικές ουσίες στα φαγητά κλπ. Αλλά αυτό δε φτάνει. Το Κακό παραμένει φοβερό και ανησυχητικό. Υπογραμμίζουμε ότι ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια στην εφαρμογή προληπτικών μέτρων είναι η αντίληψη ότι δήθεν ο καρκίνος είναι μοιραίο Κακό. Δε φταίει μόνο ο τρόμος μπροστά στο ότι ο καρκίνος είναι ανίατος (φαίνεται ότι γιατρεύεται εάν κάποιος τον προλάβει στα πρώτα-του στάδια), αλλά και ο τρόμος μπροστά στο ότι «δεν εξηγείται».
Πριν από λίγες μέρες ο Giorgio Prodi, καρκινολόγος που μεταξύ των άλλων έχει δημοσιέψει σημαντικά συγγράμματα σχετικά με τη «φυσιολογία  σημειωτικών  διαδικασιών»,  δηλαδή  έρευνα  της υλικής βάσης της επικοινωνίας των κυττάρων μεταξύ-τους, σε συνέντευξή-του στην εφημερίδα «Il resto del Carlino» δήλωνε ότι οι όγκοι είναι χαραχτηριστική αρρώστια της μέσης ηλικίας και των γηρατειών. Πολλοί που σήμερα πεθαίνουν από καρκίνο στα εξήντα-τους, τον προηγούμενο αιώνα θα πέθαιναν, ίσως από κάποιο άλλο λόγο, στα σαρανταπέντε-τους. Αν υποθέσουμε πως θα ζούσαμε όλοι μέχρι τα 150, «θα πεθαίναμε όλοι, σχεδόν με μαθηματική ακρίβεια, από όγκο». Αυτή η πληροφορία δε μου προξενεί χαρά, διαλύει όμως ένα «μυστήριο». Αυτό που ήταν απόλυτο Κακό, γίνεται σχετικό κακό. Σχετίζεται με άλλα φαινόμενα, μεταξύ των οποίων και το θετικό φαινόμενο της αύξησης του μέσου όρου ζωής. Αυτό δεν αποκλείει την πιθανότητα ν* αρρωστήσω, θα πρέπει όμως να με κάνει να αντιμετωπίζω το γεγονός με τρόπο λιγότερο «μαγικό». Με βοηθάει να μιλήσω γι' αυτήν με περισσότερη ελευθερία, να προδιατεθώ θετικά στα περιοδικά προληπτικά μέτρα, και πάει λέγοντας. Με άλλα λόγια, ο καρκίνος παύει να είναι σημείο τραγικό και μαγικό μιας Μοίρας που μας ξεπερνά και γίνεται σημείο εξίσου τραγικό αλλά όχι μαγικό, χάρη σε μιαν αλληλουχία φαινομένων που μερικά μπορούμε να τα ελέγξουμε. Δηλαδή μπορώ να τον «διαβάσω» με τρόπο διαφορετικό. Δεν αποκλείω την πιθανότητα, αλλά διαφοροποιώ τη στάση της κοινωνίας απέναντί-του.
Αυτό το είδος κριτικής, ορθολογιστικής και συνειδητής ανάγνωσης της σημασίας των φαινομένων, επιβάλλει μιαν εργασία συνεχή και επίπονη. Σίγουρα είναι πιο εύκολο και για τα άτομα και για τα μέσα πληροφόρησης να μιλάνε για τα φαινόμενα παίζοντας συγκινησιακά με το ξαφνικό, ανησυχητικό, χωρίς ρίζες Κακό. Γεννιέται έτσι η θρησκεία της απόγνωσης και το μόνο που μας απομένει είναι να ξορκίσουμε αυτό το Κακό. Στην πολιτική αυτό λέγεται άσκηση της εξουσίας μέσω της δεισιδαιμονίας.