Η Κριτική ως θεμέλιο της Δημοκρατίας.

ο κ. Σαράντος Καργάκος

Η σημερινή ανάρτηση είναι ειλημμένη από μια συλλογή άρθρων του κ. Σαράντου Καργάκου “Προβληματισμοί, τόμ’ ΣΤ, 1997, σελίδες 13-17]. Το άρθρο αυτό γράφτηκε στις 28-10-1988.
——————————————————————————–
“Κανείς δε θα χαρακτηρίσει δημοκρατική οργάνωση ένα κόμμα που καλύπτεται από ένα πέπλο μυστικότητας για όλους εκείνους που δεν είναι μέλη του” [Β.Ι. Λένιν, τι να κάνουμε;]. Στην απολογία του ο Σωκράτης, με το λεπτότατο πνεύμα που τον διέκρινε, παρομοιάζει την Αθηναϊκή πολιτεία με μαγλόσωμο αλλά νωθρό άλογο, και τον εαυτό του με την αλογόμυγα, που το ξυπνά και το κρατά σε εγρήγορση. Αυτό το ρόλο παίζει μέσα στην πολιτική κοινωνία η κριτική. Αφυπνίζει τις συνειδήσεις των πολιτών, βγάζει την πολιτεία από το λήθαργο της και την “οιστρηλατεί”.
Η Δημοκρατία είναι το πολίτευμα της αλήθειας. Αυτό σημαίνει ότι τίποτα το ψεύτικο δε μπορεί να επιζήσει μέσα στη δημοκρατικά οργανωμένη κοινωνία. Τα πάντα είναι ανάγκη να φωτίζονται από άπλετο φως και να έρχονται στην επιφάνεια: οι αυθαιρεσίες των αρχών, οι αδικίες, τα λάθη και οι παραλείψεις της εξουσίας αλλά και οι υπεύθυνες και αγαθές προσπάθειες κάποιων ανθρώπων, οι θαρραλέες φωνές κάποιων τίμιων συνειδήσεων. Αυτό προφυλάσσει και την εξουσία από το να εκτραπεί σε αυθαιρεσίες ή να υποκύψει στο δέλεαρ της διαφθοράς.

Η κριτική είναι ο προβολές που θα φωτίσει έντονα κάθε πτυχή της κοινωνικής και πολιτικής ζωής, για να αποκαλύψει τον πλούτο ή το βούρκο της. Η κριτική είναι εκείνη που θα καυτηριάσει τα κακώς κείμενα, που θα μαστιγώσει τα δημόσια πρόσωπα για τις ατασθαλίες τους, που θα ξεσκεπάσει οτιδήποτε “σάπιο υπάρχει στο βασίλειο της Δανιμαρκίας”. Δεν πρέπει να ξεχνάμε πως η Δημοκρατία είναι μια ηθική λειτουργία, μια άσκηση ήθους για τους πολίτες και για την εξουσία. Δεν ανέχεται ούτε καταδέχεται τη συγκάλυψη. Η σωστή και υπεύθυνη κριτική είναι ο θεματοφύλακας της ηθικής τάξης και ο ελεγκτής της ηθικής στάθμης της πολιτικής μας ζωής. Με αυτή την έννοια, η κριτική αποτελεί ένα από τους κύριους στυλοβάτες της Δημοκρατίας.
Για να μπορέσει λοιπόν, το δημοκρατικό πολίτευμα να λειτουργήσει σωστά, έχει ανάγκη από υπεύθυνους, τίμιους και ειλικρινείς ανθρώπους, από υγιή σπέρματα, που θα φυτρώσουν και θα καρποφορήσουν στο φυτώριο της Δημοκρατίας. Η κριτική υποδεικνύει και αναδεικνύει τους ανθρώπους αυτούς. Γιατί η ίδια η κριτική εμπεριέχει τη διαδικασία της επιλογής και της απόρριψης. Επιλέγει, αφού πρώτα υποβάλλει στη βάσανο του ελέγχου, όλα τα στοιχεία που της προσφέρει η κοινωνική και πολιτική ζωή. Με βάση το υγιές πολιτικό κριτήριο κρατά όλα εκείνα που κρίνει χρήσιμα και απαραίτητα για την εξέλιξη και αποβάλλει τα βλαβερά και επικίνδυνα.
Η κριτική δεν αποτελεί στείρα άρνηση αλλά ούτε και αναντίρρητη αποδοχή. Αναφέρεται προς τα απολιθωμένα σχήματα και τις παγιωμένες καταστάσεις. Αντιστρατεύεται το φανατισμό, την προκατάληψη και το δογματικό μονοχνωτισμό, στοιχεία που βλάπτουν τη Δημοκρατία και που παρεμποδίζουν την ομαλή πορεία της. Η Δημοκρατία δεν προάγεται με ανθρώπους μονολιθικούς στη σκέψη, προσηλωμένους σε δόγματα και σε απαρασάλευτες αλήθειες. Στη Δημοκρατία όλα και όλοι κρίνονται. Μέσα στην κριτική βρίσκεται το στοιχείο της αμφιβολίας. Να αμφιβάλλουμε για τα πάντα. Ακόμη και για τους ηγέτες μας. Αλίμονο, αν ο ηγέτης τεθεί στο απυρόβλητο της κριτικής. Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ λέει σχετικά, “εσύ που είσαι αρχηγός, μην ξεχνάς πως έγινες ό,τι έγινες, επειδή είχες αμφιβάλλει για άλλους αρχηγούς. Άσε λοιπόν, αυτούς που οδηγούν να αμφιβάλλουν κι εκείνοι”.
Η Δημοκρατία ευδοκιμεί όταν ακριβώς υπάρχει ένα τέτοιο κλίμα αμφιβολίας, δηλαδή μιας γόνιμης κριτικής, που όχι μόνο επιβλέπει τις πράξεις αυτού που κυβερνά αλλά και που αποσκοπεί στην ανάδειξη του καλύτερου. Η κριτική ελέγχει την εξουσία και στηρίζει τη Δημοκρατία. Επιπλέον, με το να αναδεύει διαρκώς τα πολιτικά και κοινωνικά στοιχεία, υποβάλλοντας τα σε μια αέναη δοκιμασία, δεν αφήνει την πολιτική κοινωνία να αδρανήσει και να αποτελματωθεί. Την κρατά σε συνεχή ετοιμότητα για τη διαφύλαξη των δημοκρατικών θεσμών. Γιατί η Δημοκρατία απειλείται από πολλούς κινδύνους. Ο υγιής πολιτικός βίος είναι ουσιαστικά μια διαρκής μάχη για την εδραίωση της Δημοκρατίας. Σ’ αυτή τη μάχη, δόρυ και ασπίδα της Δημοκρατίας είναι η κριτική. Από τη στιγμή που η κριτική θα λείψει ή θα ναρκωθεί, τότε αρχίζουν να τρίζουν τα θεμέλια της Δημοκρατίας. Γιατί κοινωνία χωρίς κριτική είναι Βουλή χωρίς αντιπολίτευση. Όταν λείπει η κριτική ή ασκείται κατά τρόπο πλημμελή ή μονομερή, ο λαός αποκοιμίζεται, αποπροσανατολίζεται ως προς τα ζωτικά προβλήματα, μαζοποιείται, πράγμα που σημαίνει ότι δε σκέπτεται. Οπότε, διαστρέφεται το πολιτικό του κριτήριο. Και τούτο, γιατί του λείπει η “αλογόμυγα”- για να θυμηθούμε πάλι την εύστοχη παρομοίωση του Σωκράτη- που θα τον αφυπνίσει και θα τον κινητοποιήσει. Ο ευνουχισμός της κριτικής-που πραγματοποιείται με το νυστέρι της πολιτικής προπαγάνδας-προετοιμάζει το έδαφος για τον ολοκληρωτισμό με ή χωρίς δημοκρατικό ένδυμα.
Η κριτική μπορεί να ασκείται πολύπλευρα και με ποικίλους τρόπους. Ξεκινάει πρώτα από το διάλογο ανάμεσα στους πολίτες και εξακτινώνεται προς τα ανώτερα κλιμάκια του πολιτειακού συστήματος. Ας μη ξεχνάμε ότι ο διάλογος είναι η πεμπτουσία της Δημοκρατίας. Με το διάλογο, η Δημοκρατία βρίσκει την ολοκλήρωση της και η κριτική φτάνει γρηγορότερα στο στόχο της: τον έλεγχο της πολιτικής ζωής και την προάσπιση των δημοκρατικών θεσμών.
Αλλά, για να μπορέσει να λειτουργήσει η κριτική σε ένα υψηλό επίπεδο λόγου, απαιτείται αντικειμενικότητα, αμεροληψία, πολυφωνία, πολυπρισματικότητα και ανεκτικότητα. Η νοοτροπία του “δε σηκώνω κουβέντα” δεν είναι ασφαλώς το κατάλληλο λίπασμα για την καρποφόρηση της κριτικής. Η κριτική “σηκώνει” αντικριτική και πάνω στη βάση αυτή οικοδομείται ο δημοκρατικός διάλογος. Με αυτή την έννοια, η κριτική γίνεται ο συντομότερος δρόμος για την προσέγγιση των δημοκρατικών διαδικασιών. Από το βαθμό μάλιστα συμμετοχής των πολιτών στις διαδικασίες του κριτικού λόγου εξαρτάται και η ποιότητα της Δημοκρατίας.
Ένα ανελεύθερο καθεστώς δε δίνει τη δυνατότητα αυτής της συμμετοχής και από τη στιγμή, που αφαιρείται από τον πολίτη αυτό το δικαίωμα, παύει να υπάρχει κριτική, και συνεπώς, καταργείται ή γελοιοποιείται η έννοια της Δημοκρατίας. Κριτική και Δημοκρατία, λοιπόν, βρίσκονται σε μια διαλεκτική σχέση, μια σχέση αλληλεξάρτησης. Η ποιότητα του πολιτεύματος αντανακλά στο ποιόν της κριτικής και αντίστροφα.
Υπεύθυνη και σωστή κριτική μπορούν να ασκήσουν ο Τύπος και οι πνευματικοί ταγοί ενός τόπου, που μεταβάλλονται σε καθοδηγητικούς φάρους του λαού. Κορυφαία έκφραση της κριτικής αποτελεί ο κοινοβουλευτικός έλεγχος, που ασκούν τα κόμματα στην κυβέρνηση. Αυτό, βέβαια, προϋποθέτει ότι τα κόμματα λειτουργούν ως υγιείς πολιτικοί οργανισμοί και όχι ως οργανισμοί παραπλάνησης του λαού. Εξυπακούεται ακόμη ότι η κυβέρνηση σέβεται τις απόψεις των κομμάτων και βρίσκεται σ’ ένα δημιουργικό-έστω και οξύ- διάλογο μαζί τους.
Όταν λοιπόν, ανάμεσα στους πολιτικούς αναπτύσσεται διάλογος υψηλού επιπέδου, όταν οι πολιτικοί εμφανίζονται και ενεργούν ως παιδαγωγοί και όχι ως δημαγωγοί, τότε η κριτική φτάνει στον τελικό στόχο της και αγγίζει την υψηλή αποστολή της. Γιατί τότε, η Δημοκρατία λειτουργεί ως άσκηση αρετής και η πολιτική μετατρέπεται σε μια ηθική διαδικασία, που αποσκοπεί στο να προάγει την ποιότητα του πολίτη και, δι’ αυτής, στην περαιτέρω ποιότητα του πολιτικού βίου.
Τελικά, η κριτική γίνεται το θεμέλιο της Δημοκρατίας, όχι απλώς δια του ελέγχου ή της αντιπαράθεσης γνωμών, αλλά κυρίως μέσα από μια διαδικασία ηθικοποίησης. Πρέπει, όμως, πάντα να ασκείται με παρρησία και, προπάντων, με τιμιότητα. Και για να παραλλάξουμε λίγο το γνωστό στίχο του Κάλβου: “θέλει αρετή και τόλμη η Δημοκρατία”. Το ίδιο ισχύει και για την κριτική.